Υπό Γεωργίου – Μιχαήλ Δ. Καραχάλιου.
Nicolas Poussin, Οι βοσκοί της Αρκαδίας, 1640 περίπου.
Η τάση αυτή για μέθεξη στη σοφία είναι ο έρωτας για την σοφία, η φιλότητα που οδηγεί στην σοφία. Αυτή είναι η φιλοσοφία , το δημιούργημα του ελληνικού πνεύματος της αρχαιότητας . Ο όρος «φιλοσοφία» είναι και αυτός δημιούργημα των αρχαίων Ελλήνων διανοουμένων, εκείνων που πρώτοι ασχολήθηκαν με την θεραπεία της φιλοσοφίας και έλαβαν πρώτοι το υπέρλαμπρο τίτλο του φιλοσόφου, οι Προσωκρατικοί, ο Πυθαγόρας κλπ. Μάλιστα θεωρείται ότι την πατρότητα του όρου «φιλοσοφία» την έχει ο Πυθαγόρας, του οποίου η σχολή αναγνωρίζεται από κάποιους ιστορικούς ερευνητές ότι συνδέεται με μια αρχαία μορφή Γνωστικισμού.
Ο Γνωστικισμός ερεύνησε και παρουσίασε την σύνδεση μεταξύ Θεού και φύσης, και η συμβολή του για την διαμόρφωση των καλουμένων εσωτερικών επιστημών, όπως της αλχημεία και της ιερά γεωμετρία , υπήρξε μεγάλη και καθοριστική.
Κάποιοι ερευνητές θεωρούν τον Γνωστικισμό ως την προμετωπίδα διαφόρων φιλοσοφικών σχολών της αρχαιότητας που απετέλεσαν την ιδεολογική βάση του Ερμητισμού.
Είναι αληθές ότι ο Γνωστικισμός συνέβαλε αποτελεσματικά στην διαμόρφωση του Ερμητισμού και διαμόρφωσε πολλές από τις θεμελιώδεις αρχές του. Η επιρροή του Γνωστικισμού στον Ερμητισμό και στα άλλα αποκρυφιστικά κινήματα της ύστερης αρχαιότητας είχε σαν αποτέλεσμα την διείσδυσή του και σε κάποια χριστιανικά ρεύματα της πρώιμης εποχής του χριστιανισμού και από εκεί την είσοδό του πρώτα στο Βυζάντιο και μέσω αυτού στην Δύση όπου επηρέασε διάφορα αποκρυφιστικά και φιλοσοφικά κινήματα, μεταξύ των οποίων και τον Τεκτονισμός. Αυτή ακριβώς την επιρροή θα προσπαθήσουμε τα ανιχνεύσουμε και να περιγράψουμε στην συνέχεια.
Ο Γνωστικισμός αναφέρονται συχνά στους μυητικούς βαθμούς του Σκωτικού Τεκτονικού Δόγματος, και μπορούμε να πούμε ότι υπεισέρχεται και στα άλλα τεκτονικά δόγματα, μολονότι αναφέρεται σπάνια από αυτά. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο Γνωστικισμός θεωρείται ως μια μορφή θρησκεία και επειδή ο Ελευθεροτεκτονισμός δέχεται στις τάξεις του ανθρώπους από όλες τις θρησκείες, τα δόγματα , και τις ομολογίες, είναι σημαντικό γι’ αυτόν να μην κάνει το λάθος να δώσει την εντύπωση ότι ο ίδιος είναι είδος γνωστικής θρησκείας.
Πάντως ιδέες που συνδέονται με τον Γνωστικισμό μπορούν να βρεθούν σε πολλές θρησκείες, και υπό αυτή την άποψη μπορεί να υποστηρίξουμε ότι είναι ο Γνωστικισμός περισσότερο μια εσωτερική μορφή φιλοσοφίας που ενώνει τους ανθρώπους των διαφόρων θρησκειών και πολιτισμών παρά ότι ο ίδιος είναι θρησκεία, όπως υποστηρίζουν κάποιοι ερευνητές.
Η πραγματικότητα όμως είναι ότι ο Γνωστικισμός έχει αναπτύξει μια επιρροή πάνω σε όλες σχεδόν όλες τις θρησκευτικές φιλοσοφίες που άνθησαν μεταξύ της Αιγύπτου και του Θιβέτ. Βεβαίως οι διάφορες σχολές του Γνωστικισμού ποικίλλουν στις λεπτομέρειες, αλλά το βασικό δόγμα είναι στην ουσία το ίδιο. Ο Γνωστικός φιλόσοφος Μάνης σχολιάζοντας την καθολικότητα του βασικού δόγματος του Γνωστικισμού είπε:
« Η ελπίδα μου θα πάει στη δύση και στην ανατολή. Και θα ακούσουν τη φωνή της διδασκαλίας του σε όλες τις γλώσσες και θα την διδάξουν σε όλες τις πόλεις. Η Γνώση ξεπερνά σε αυτό το σημείο όλες τις θρησκείες, γιατί αυτές ιδρύθηκαν σε μεμονωμένες θέσεις και σε μεμονωμένες πόλεις. Η Γνώση ανατέλλει σε όλες τις πόλεις και το μήνυμά του φθάνει σε κάθε έδαφος.» (1)
Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να ερευνήσουμε μερικές από τις ιδέες του Γνωστικισμού και να δούμε κατά πόσο αφορούν αυτές και τον Ελευθεροτεκτονισμό.
Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι ο Γνωστικισμός είναι μια μορφή δυϊσμού στην οποία υπάρχει ο Θεός του Φωτός και ο Θεός του Σκότους που μάχονται για τις ψυχές των ανθρώπων. Αυτή η άποψη είναι , κατά την γνώμη του γράφοντος, μια υπεραπλούστευση της πραγματικότητας και προέρχεται από τις αντιγνωστικές πολεμικές των διαφόρων χριστιανικών ομολογιών. Ακόμη πρέπει να λάβουμε υπ όψη μας ότι η αντιγνωστική αυτή πολεμική διαμορφώθηκε από την αντιμετώπιση εκ μέρους της Εκκλησίας μιας συγκεκριμένης γνωστικής σχολής, των Καθαρών, και πριν να γίνει προσιτή η γνωστική φιλολογία στην έκταση που την γνωρίζουμε σήμερα. Μια σωστότερη άποψη για τον Γνωστικισμό είναι αυτή που τον παρουσιάζει ως παραδεχόμενο την ύπαρξη ενός μόνο Θεού, ο οποίος εκδηλώνεται με δύο αντίθετες μορφές. Αυτές οι δύο αντίθετες μορφές εκδήλωσης του γνωστικού θείου μπορούν να χαρακτηριστούν ως πνεύμα και ύλη, φως και σκότος , αιγιώτης και αμαρτία , αλλά πάντα με μια τελική υπεροχή της θετικής μορφής εκδήλωσης του θείου. Ο Γνωστικισμός θεωρεί ότι ο κόσμος του πνεύματος αοράτως κατευθύνει τον κόσμο της ύλης προς την κατεύθυνση της ανύψωσής του και της τελειοποίησης του, ειδικά δε τα έχοντα συνείδηση όντα τα βοηθάει να γίνουν πνευματικότερα.
Η κατανόηση των νόμων του Θεού του πνεύματος θα μπορούσε να μας βοηθήσει για να έρθουμε σε μια βελτιωμένη κατάσταση κατανόησης του θείου και του έργου του. Αυτή η συνειδητοποίηση είναι η Γνώση. Θεωρείτε από τις Γνωστικές σχολές ότι αυτή η θεία γνώση ήταν απαραίτητη για τη σωτηρία της ανθρωπότητας και αντιπροσωπεύεται από το φως. Μετά από όλα αυτά μπορούμε να πούμε ότι η Γνώση είναι κάτι παρόμοιο με την «Αποκάλυψη» και τον «Φωτισμό» ή την «Νιρβάνα».
Η αναζήτηση της τελειοποίησης ( σωτηρίας ) της ψυχής θεωρήθηκε από το περισσότερους Γνωστικούς ότι μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα από αλλεπάλληλες μετενσαρκώσεις, και επομένως η μάχη μεταξύ των δύο Θεών ( της υπεραπλουστευτικής θεωρίας ) για την ανθρώπινη ψυχή είναι μια συμβολική μεταφορά της μάχης μεταξύ της άγνοιας και της επίγνωσης του Θεού. Η κατοχή της Γνώσης είναι η πραγματική ζωή σε αντιδιαστολή με την άγνοια που είναι ο θάνατος. Ο άνθρωπος της γνώσης πρέπει να απελευθερωθεί από την παραίσθηση της ύλης και το σκοτάδι του υλικού κόσμου να ενωθεί με το θείο φως του Θεού, να αναστηθεί περνώντας από την άγνοια στην Γνώση. Η ανάσταση αυτή μέσω της Γνώσης του Θεού δεν απαιτεί την επέμβαση ενός ιερέα ως μεσάζοντα για την αποκάλυψη του Θεού. Οι Γνωστική θέσπισαν μια σειρά «ενάρξεων» ή μυήσεων που βοηθούν στην ανάπτυξη της συνείδησης και που οδηγούν στη Γνώση. Αυτές οι «ενάρξεις» συνδέθηκαν συμβολικά με τα στάδια ανάπτυξης της ψυχής μέσα από τη μετάβαση της από αυτήν την ζωή στο θάνατο και πριν από τη νέα ενσάρκωση της. Σε αυτό το μεσοδιάστημα μέσα στο οποίο συντελείται η τελειοποίηση της ψυχής αντιστοιχούν τα μυητικά ξεκινήματα του Γνωστικισμού ( ενάρξεις ), τα οποία προετοιμάζουν τους πιστούς για την τελειοποίηση τους.
Οι ενάρξεις, ή βαθμοί μύησης των Γνωστικών αρχικά περιστράφηκαν γύρω από τα κλασσικά τέσσερα στοιχεία και τους επτά πλανήτες που αναγνωρίστηκαν στην αρχαιότητα.. Θεωρήθηκε ότι τα τέσσερα κλασσικά στοιχεία της αρχαιότητας, γη, νερό, αέρας, και φωτιά αντιπροσώπευσαν τα στάδια του φωτισμού της συνείδησης, με τη γη που αντιπροσωπεύει τη συνείδηση που βασανίστηκε με τα πάθη και που υποδουλώθηκε από την ύλη στην πρώτη μυητική έναρξη, και την φωτιά που αντιπροσωπεύει την ελεύθερη συνείδηση που λάμπει με το φως του Θεού στην ολοκλήρωση της μύησης. Ο μεμυημένος επομένως ξεκινώντας από την γήινη κατάσταση έμαθε να κυριαρχεί στα πάθη του με την μύηση που συνδέθηκε με το βάπτισμα από το νερό, στη διάνοιά του με την μύηση που συνδέθηκε με το βάπτισμα από τον αέρα, και στο πνεύμα του με την μύηση που συνδέθηκε με το βάπτισμα από την φωτιά. Ακόμη υπήρχε, συνήθως, και ένας συμβολικός θάνατος του παλαιού κατωτέρου υλικού ανθρώπου και μια ανάσταση του νέου ανωτέρου πνευματικού ανθρώπου που διαμορφώθηκε από τις μυήσεις . Δια του βαπτίσματος της φωτιάς, του ουρανίου φωτός, ο άνθρωπος γίνεται πεφωτισμένος και καλείται «γιος του φωτός». Στους Μανιχαίους, τους Βαλεντινιανούς και τους Μανδαίους οι πεφωτισμένοι με το θείο πυρ καλούνται «γιοι της χήρας» (2). Προφανώς αυτή η ορολογία είναι κάτι που μας φέρνει στο νου τον Ελευθεροτεκτονισμό.
Οι διάφορες μυήσεις των Γνωστικών ως σκοπό έχουν στο να κατανοήσει η ψυχή πως έγινε η κάθοδός της ( πτώση της ) στην γη και με πιο τρόπο θα ανέλθει ξανά στον υπέρτατο ουρανό, πως σε κάθε σημείο της προς τα άνω πορείας της θα υφίσταται τον θάνατο του αιτίου ( αδυναμίας ) που την κρατά στον δεδομένο κόσμο της στιγμιαίας ύπαρξής της, για να αναστηθεί σε ένα ανώτερο και τελειότερο κόσμο μιας υψηλότερης σφαίρας αυτογνωσίας. Σύμφωνα με την Γνωστική διδασκαλεία τα πνεύμα που κατοικούν στον υπέρτατο ουρανό ερωτεύονται από δική τους επιλογή την ύλη και ψύχονται δια της καθόδου στις κατώτερες κοσμικές σφαίρες υφιστάμενα συνεχώς και πιο παχυλές υλοποιήσεις. Έτσι τα ουράνια πνεύματα γίνονται ψυχές που ενσαρκώνονται σε όλο και πιο μεγαλύτερης υλικότητας σώματα. Η επάνοδος στην αρχική κατάσταση της υπέρτατης πνευματικότητας γίνεται όταν η ψυχή αντιληφθεί την ματαιότητα της υλικότητας και αποβάλλοντας σταδιακά τα διάφορα πάθη της ύλης θα ανέλθει σταδιακά στις ανώτερες σφαίρες περνώντας από την πύλη της κάθε σφαίρας και δίδοντας στον φύλακα της κάθε πύλης τον αναγκαίο κωδικό διέλευσης. Ακριβώς αυτή την ικανότητα διέλευσης από την κάθε πύλη προς ένα ανώτερο κόσμο εξασφαλίζει ο Γνωστικισμός με τις μυήσεις που εφοδιάζουν την ψυχή με την ικανότητα για την διαφυγή από την υλικότητα προς τους ανώτερους κόσμους της αγιότητας. (3)
Μερικές σχολές Γνωστικών διδάσκουν ότι η ψυχή δεν θα μπορούσε να ανέλθει σε ένα ανώτερο κόσμο αν προηγουμένως δεν είχε υποστεί μετά τον θάνατο τον καθαρισμό της από το τις ακτίνες του καθαρτηρίου φωτός. Σε μερικές σχολές Γνωστικών όπως οι Μανδαίοι υπήρχαν μυστικές ψηλαφήσεις των χεριών και βηματισμοί που συνδέονταν με τα διάφορα στάδια της μύησης.
Στον Τεκτονισμό υπάρχουν ανάλογες διαδικασίες, μυήσεις, ψηλαφίσεις, και βηματισμοί. Ακόμη γίνεται συμβολική χρήση της διέλευσης από το νερό, τον αέρα, και την φωτιά. Κάθε Τέκτων πρέπει να περάσει από ένα συμβολικό θάνατο προκειμένου να εισέλθει στην νέα ανώτερη τεκτονική ζωή.
Στο Χριστιανικό Γνωστικισμό, ο οποίος επικεντρώνει την προσοχή του στη ζωή και τα πάθη του Χριστού και την εξαγωγή από αυτά χρησίμων διδαγμάτων, βρίσκουμε συμβολισμούς που συναντάμε και στους διαφόρους βαθμούς του Τεκτονισμού. Ο Χριστιανικός Γνωστικισμός αρχίζει την συμβολιστική του από την Παλαιά Διαθήκη από την οποία λαμβάνει πολλά στοιχεία μυητικού χαρακτήρα, όπως ο βασιλιάς Σολομών και ο Χιράμ, που έχουν στον Χριστιανικό Γνωστικισμό την ίδια ακριβώς συμβολική σημασία με εκείνη που έχουν στον Τεκτονισμό.
Πριν όμως να συνεχίσουμε καλό θα είναι να λάβουμε υπ’ όψη μας την γενική παράδοση περί θεού - σωτήρα, αλλά και του ήρωα ή μύστη που βρίσκεται διαδεδομένη στις διάφορες θρησκείες του αρχαίου κόσμου. Ο Ράμα, ο Κρίσνα, ο Ίνδρας, ο Μίθρας, ο Δίας, ο Απόλλων, ο Διόνυσος, ο Προμηθέας, ο Πυθαγόρας, ο Όντιν, ο Βούδας, είναι λίγο ή πολύ επανάληψη της ίδιας παράδοσης για μια υπέροχη και θεία προσωπικότητα που σώζει την ανθρωπότητα από το κακό. Η παράδοση αυτή με τις διάφορες πτυχές της είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που έχει ενσωματωθεί και στην Γνωστική διδασκαλία.
Στις περισσότερες γνωστικές σχολές δίδασκαν ότι υπήρχαν τέσσερεις καταστάσεις συνείδησης- προσωπικότητας και τρεις ενάρξεις – μυήσεις για την άνοδο από την κατωτέρα, της γης, στην ανώτατη, της φωτιάς. Ο κατώτατος τύπος που αντιπροσωπεύθηκε από την γη περιλαμβάνει τους ανθρώπους των οποίων η συνείδηση υποτάχτηκε ολοκληρωτικά από τον υλικό κόσμο και τις φυσικές αισθήσεις που κατέκτησαν το εγώ τους. Αυτές οι προσωπικότητες αναφέρονται ως «υλικές» και ο πρώιμος Γνωστικισμός δίδασκε ότι προσδιορίζονταν από το φυσικό σώμα το οποίο θεωρείται ψεύτικο σε σχέση με το πραγματικό πνευματικό σώμα. Αυτό το φυσικό σώμα οι Γνωστικοί τι ονόμαζαν «είδωλο» και τους ανθρώπους που θεωρούσαν ότι έχουν τέτοιο σώμα τους αποκαλούσαν «τυφλούς» ή «κοιμώμενους», επειδή δεν μπορούσαν να αντιληφθούν την πνευματική αρχή των όντων και επειδή αγνοούσαν ότι τι αληθινό σώμα τους ήταν πνευματικό και όχι υλικό. Στον Τεκτονισμό ο «τυφλός» ή «κοιμώμενος» του Γνωστικισμού καλείται «βέβηλος», είναι ο αμύητος που αγνοεί παντελώς τις διδασκαλίες των διαφόρων μυητικών βαθμών.
Στο γνωστικισμό οι άνθρωποι που υποτάχθηκαν από το εγώ τους συμβολίζονται με έναν γάιδαρο, ζώο που χαρακτηρίζεται για το πείσμα του. Η υπέρβαση του πεισματικού εγώ μας, της κατώτερης φύσης μας, επιτυγχάνεται από τον άνθρωπο που οδηγεί τον γάιδαρο και συμβολίζεται από τον Χριστό που εισήλθε στα Ιεροσόλυμα « επί πώλου όνου». Η καθοδήγηση του γαϊδάρου από κάποιο ιερό πρόσωπο ως συμβολισμός της υπέρβασης της κατώτερης ανθρώπινης φύσης υπάρχει και σε άλλες θρησκείες, στις παραδόσεις των οποίων ιερά πρόσωπα οδηγούν γαϊδάρους, όπως ο Όσιρης και ο Μίθρας.
Το στάδιο της αρχικής αφύπνισης του ανθρώπου συμβολίζεται με την έξοδο από μία φυλακή ή την έξοδο από τον τάφο μέσω του βαπτίσματος «διά του ύδατος» των Γνωστικών, το οποίο καλείται «καθαρμός». Ο Τεκτονισμός εισάγει τον υποψήφιο προς μύηση σε ένα μικρό σκοτεινό δωμάτιο, ένα τύπο φυλακής, η δε έξοδος του υποψηφίου από τον σκοτεινό θάλαμο αποτελεί την έναρξη της μύησης που τον κάνει Ελεύθερο Τέκτονα.
Το πρώτο στάδιο της Γνωστικής μύησης που ασχολείται με την υποταγή των παθών και την ανάπτυξη της ηθικής καλείται από τους Γνωστικούς «ψυχικό» στάδιο..
Το επόμενο στάδιο του Γνωστικισμού συμβολίζεται με τον αέρα και ο μυούμενος διδάσκεται την σχέση ανθρώπου – Θεού. Η σχέση αυτή στηρίζεται στην αγάπη, μέσω της οποίας αποκαθίσταται η ενότητα ανθρώπου και Θεού. Στον αιγυπτιακό Γνωστικισμό τα διάφορα μέλη του σώματος του νεκρού Όσιρη συμβολίζουν τις πτυχές της θείας πραγματικότητας και συλλέγονται από την αγάπη της Ίσιδος. Για την κατανόηση των πτυχών της θείας πραγματικότητας οι Γνωστικοί μελετούν τις επιστήμες και τις τέχνες και μυούνται στο μυστήριο της δυαδικότητας, ύλη – πνεύμα , Θεός - άνθρωπος, αρσενικό – θηλυκό κλπ. Στις Τεκτονικές στοές υπάρχουν και εκεί δύο στήλες που συμβολίζουν την δυαδικότητα.
Ο συμβολικός θάνατος του υποψηφίου για τον «τρίτο βαθμό» μύησης του Τεκτονισμού μας πηγαίνει πίσω στα μυστήρια της αρχαίας Αιγύπτου μέσω της Χριστιανικής Γνωστικής ερμηνείας του θανάτου και της ανάστασης του Λαζάρου από τον Χριστό. Το όνομα «Λάζαρος» στα εβραϊκά είναι «Ελ - Αουσόρ». Ελ στα εβραϊκά σημαίνει θεός, και Αουσόρ στα αιγυπτιακά σημαίνει Όσιρης, ο οποίος είναι ο θνήσκων θεός. Ακόμα και σήμερα στην παράδοση των Μανδαίων Γνωστικών του Ιράκ ένα από τα ονόματα του Θεού είναι Αουσόρ.( Οι Μανδαίοι είναι μια εθνότητα περίπου 35.000 ατόμων που κατοικεί στο Ιράκ από τον 1ο αιώνα μ. Χ.. Τα μέλη της εθνότητας αυτής πιστεύουν ότι ο πραγματικός μεσσίας είναι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής. Η μανδαιϊκή θρησκευτική διδασκαλία είναι ανατρεπτική για τον Χριστιανισμό κυρίως, αλλά και για τον Ιουδαϊσμό, μολονότι οι Μανδαίοι θεωρούνται Εβραϊκής καταγωγής. Στον απόκρυφο Μανδαιϊσμό τελούνται μυστήρια εντός σπηλαίων, των μανδαιϊκών άντρων, όπου οι διδάσκονται οι άκρως ανατρεπτικές για τον Χριστιανισμό απόκρυφες μανδαιϊκές παραδόσεις. Μετά την κατάκτηση από τους Αμερικανούς του Ιράκ το μανδαιϊκό άντρο στην περιοχή της Βασόρας έκλεισε από κατολίσθηση και ο λαός των Μανδαίων, λόγω των διώξεων από την νέα πολιτική κατάσταση, αναγκάστηκε στην πλειοψηφία του να ζητήσει άσυλο στην Συρία και το Ιράκ. Είναι να αναρωτιέται κανείς γιατί η νέα πολιτική κατάσταση του Ιράκ υπό την στήριξη των Αμερικανών καταδιώκει τόσο πολύ τους Μανδαίους, οι οποίοι δεν είχα πολιτική ανάμειξη στο καθεστώς του Σαντάμ Χουσεΐν; ). Τα γεγονότα του θανάτου και της ανάστασης του Λαζάρου λαμβάνουν χώρα στην πατρίδα του την Βηθανία Στα εβραϊκά η Βηθανία λέγεται «Μπεθανού», η οποία κατά τους γνωστικούς είναι σύνθετη λέξη αποτελούμενη από τις λέξεις «Μπεθ» και «Ανού». Η λέξη Μπεθ είναι εβραϊκή και σημαίνει οικία, ενώ Ανού στα αρχαία αιγυπτιακά σημαίνει την διαμονή των νεκρών. Άρα Βηθανία ή Μπεθανού σημαίνει «σπίτι των νεκρών». Και κάτι ακόμα σχετικό με τον Λάζαρο ή Ελ – Αουσόρ, αν αλλάξουμε την σειρά των δύο ονομάτων τότε έχουμε Αουσόρ – Ελ τον άγγελο του θανάτου, τον γνωστό και ως Αζραέλ. Η γνωστική ερμηνεία του Λαζάρου θυμίζει τον θάνατο του Όσιρη και η ανάστασή του από τον Χριστό, την μύηση του ανθρώπου που γίνεται φίλος ( εταίρος ) με τον Θεό σε μια ανώτερη ζωή, πράγμα που μας οδηγεί στον δεύτερο βαθμό του Τεκτονισμού (4).
Τα όσα στοιχεία παραθέσαμε παραπάνω για την επίδραση του Γνωστικισμού στον Ελευθεροτεκτονισμό είναι ένας σχετικά μικρός αριθμός τεκμηρίων μπροστά στο σύνολο των αποδείξεων που υπάρχουν γι’ αυτή την επιρροή.
Ο Γνωστικισμός είναι μια φιλοσοφία, μολονότι κάποιοι θεωρούν ότι είναι θρησκεία ή μια αίρεση.
Από όσα αναφέρθηκαν είναι φανερό ότι υπάρχουν κοινά σημεία στους συμβολισμούς και τα τελετουργικά μεταξύ Γνωστικισμού και Τεκτονισμού.
Οι αναφορές αυτές έγιναν για να δείξουμε ότι η παρουσία της Γνωστικής σκέψης και τέλεσης είναι ζωντανή.
Δεν έχουμε σκοπό να προσδώσουμε στο φιλοσοφικό σύστημα του Τεκτονισμού χαρακτήρα θρησκευτικό όπως κάποιοι κάνουν για τον Γνωστικισμό.
Αυτό που επιδιώξαμε είναι να κάνουμε κατανοητό ότι ένα μεγάλο μέρος του Τεκτονικού συμβολισμού μπορεί να ερμηνευθεί μέσω της παράδοσης του Γνωστικισμού.
Υποσημειώσεις.
1) Rudolph, Kurt, Gnosis: The Nature & History of Gnosticism, Harper & Row, San Francisco, 1987, σελίδα 332.
2) Barnstone, Willis & Marvin Meyer, The Gnostic Bible, Shambhala Press, Boston, σελίδες 572-573.
3) Doresse, Jean, The Secret Books of the Egyptian Gnostics, MJF Books, New York, 1986, σελίδα 267.
4) Freke, Timothy & Peter Gandy, Jesus and the Lost Goddess, Three Rivers Press, New York, 2001, σελίδα 205.
Βιβλιογραφία.
Barry, Kieren, The Greek Qabalah, Samuel Weiser, Maine, 1999.
Barnstone, Willis & Marvin Meyer, The Gnostic Bible, Shambhala Press, Boston.
Copenhaver, Brian, Hermetica, Cambridge University Press, 1992.
Churton, Tobias, The Gnostics, Barnes and Nobles books, New York, 1987.
Churton, Tobias, Gnostic Philosophy, Inner Traditions, Rochest VT, 2005.
Doresse, Jean, The Secret Books of the Egyptian Gnostics, MJF Books, New York, 1986.
Fabre D’Olivet, The Golden Verses of Pythagoras, Solar Press, New York, 1995.
Freke, Timothy & Peter Gandy, The Jesus Mysteries, Three Rivers Press, New York, 1999.
Freke, Timothy & Peter Gandy, Jesus and the Lost Goddess, Three Rivers Press, New York, 2001.
Gardiner, Philip, Gnosis: The Secret of Solomon’s Temple Revealed, New Page Books, NJ, 2006.
Guthie, Kenneth Sylvan (compiled and translated by), The Pythagorean Sourcebook and Library, Phanes Press, Michigan, 1988.
Hall, Manly P., The Wisdom of the Knowing Ones: Gnosticism: The Key To Esoteric Christianity, The Philosophical Research Society, Los Angeles, CA, 2000.
Holroyd, Stuart, Elements of Gnosticism, Element Books, Shaftsbury, Dorset, 1994.
Kahn, Charles, Pythagoras and the Pythagoreans, Hackett Publishing, Cambridge, 2001.
Meyer, Marvin, The Ancient Mysteries: A Sourcebook of Sacred Texts, University of Pennsylvania Press, Philadelphia, 1987.
Rudolph, Kurt, Gnosis: The Nature & History of Gnosticism, Harper & Row, San Fransisco, 1987.
